Wiele razy padło tu już słowo zatoka. Mówiliśmy też o pneumatyzacji kości. Nadeszła teraz stosowna chwila, aby wyjaśnić te sprawy ostatecznie. Otóż w czasie rozwoju płodowego z powstałej już jamy nosowej wypączkowuje i rozrasta się szereg wypustek błony śluzowej, które wrastają w niektóre sąsiednie kości. W kościach takich powstają w ten sposób powietrzne jamy wysłane błoną śluzową, które zachowują na zawsze kontakt z jamą nosową. Obliczono, że ogólna pojemność tych zatok sięga 80 cm3, czyli dwukrotnie przewyższa pojemność samej jamy nosowej. Rola fizjologiczna zatok nie wydaje się wyjaśniona. Natomiast Czytelnicy na pewno zetknęli się sami lub pośrednio ze schorzeniami tych komór pneumatycznych. Są to głównie zapalenia, przykre dla chorego i oporne w leczeniu. Ostatnio osiągnięto tu jednak znaczny postęp, stosując leczenie antybiotykami, skuteczne wówczas, gdy chodzi o schorzenie wywołane przez drobnoustroje. Powiedzieliśmy, że zatoki przynosowe wyścieła błona śluzowa, pochodna takiejże błony występującej w jamie nosowej. Wyjaśnimy teraz nieco dokładniej, co należy wiedzieć o błonie śluzowej w ogóle, a o błonie śluzowej jamy nosowej w szczegółach. Co to zatem jest owa błona śluzowa? Nazywamy tak wyściółkę zbudowaną z włókien łącznotkankowych, bogato unaczynioną i unerwioną, pochodzenia mezodermalnego, a powleczoną od strony światła (czyli od strony wolnej) warstwą odpowiednich komórek nabłonkowych. Błony śluzowe spotykamy we wszystkich narządach wewnętrznych o kształcie rurowatym (z wyjątkiem oczywiście naczyń). Błona taka wyścieła także jamę nosową; nie jest ona tu jednak wszędzie jednakowa i dlatego wyróżniamy w niej dwie okolice: niewielką węchową i znacznie obszerniejszą oddechową. Błona śluzowa okolicy oddechowej nosa zrasta się więc silnie z leżącymi pod nią grubymi błonami łącznotkankowymi, pokrywającymi kości i chrząstki ścian jamy nosowej, czyli z okostną i ochrzęstną. Jest ona grubsza zwłaszcza na małżowinach, gdzie rozgałęziają się gęste sieci żylne, zwane splotami żylnymi małżowin. Powierzchnię śluzówki jamy nosowej okrywa nabłonek oddechowy. Jest on zbudowany z jednej! warstwy ściśle do siebie przylegających komórek, wyposażonych w drobniutkie rzęski, czyli migawki, zdolne do falistych ruchów. Rozrzucone są w nim liczne wielokomórkowe gruczoły, zwane nosowymi.) Trzeba tu od razu zapamiętać, że podobny nabłonek migawkowy spotykamy jako wyściółkę błon śluzowych dróg oddechowych aż do ma-j łych rozgałęzień drzewa oskrzelowego. Błona śluzowa okolicy oddechowej spełnia wiele ważnych czynności,1 związanych z przechodzeniem przez nią powietrza oddechowego. Można te czynności ująć następująco: zwolnienie przepływu powietrza oddechowego, jego ogrzanie, zwilżenie, oczyszczenie z zanieczyszczeń mechanicznych. Pierwsze trzy ze wspomnianych zadań przypadły głównie małżowinom nosowym, które wystają głęboko do światła jamy nosowej. W miarę potrzeby w drodze odruchowej, a więc poza zasięgiem naszej woli, następuje odpowiednie zwolnienie przepływu krwi w specjalnie rozszerzonych zatokach żylnych małżowin. Powietrze styka się z ogrzaną do wewnętrznej temperatury ciała powierzchnią ścian nosa i małżowin, a dzięki temu samo się odpowiednio nagrzewa i dopiero wtedy dostaje się do dalszych dróg oddechowych. Ponieważ błona śluzowa m tu bardzo liczne gruczoły wydzielające śluz oraz swoisty płyn wodnisty (tzw. płyn surowiczy) — powietrze przy tym przepływie również się nawilża. Proces odpylania natomiast to już zadania nabłonka. Ruchy jego rzęsek skierowane są do gardła, a na fali przesuwanego tam śluzu przepływają również drobne ciała obce, głównie pył, które odrywają się od okolicy nozdrzy tylnych, a my nieświadomie połykamy je wraz ze śliną. Czytelnika może zainteresować podłoże anatomiczno-czynnościowe popularnych nieżytów nosa (tak zwany katar). Otóż wskutek działania wirusów błona śluzowa produkuje wówczas dużo więcej wydzielin surowiczo-śluzowych niż zwykle; towarzyszy temu oczywiście charakterystyczny wyciek z nosa, jakże niekiedy dokuczliwy i zazwyczaj bezskutecznie zwalczany. Błona śluzowa okolicy węchowej ma charakterystyczne żółte zabarwienie. Obszar jej jest niewielki, a nabłonek węchowy pozbawiony jest rzęsek. Mieści się głęboko w tylnej części jamy, obejmując głównie małżowiny górne. W okolicy węchowej rozpoczynają się drogi nerwowe, które przewodzą odbierane tu wrażenia węchowe do odpowiednich ośrodków mózgu, gdzie następuje ich analizowanie.