Po wytworzeniu się listków zarodkowych podziały komórek i ruchy ich nie ustają (17—18 dzień rozwoju). Całe grupy komórek przemieszczają się w obrębie listków zarodkowych, które wskutek tego w pewnych miejscach ulegają nierównomiernemu rozciąganiu się, w innych pofałdowaniu, kurczeniu się lub wpuklaniu. W ten sposób z pojedynczych warstw, jakimi są listki zarodkowe, powstają nowe elementy strukturalne, procesy te — ruchy morfogenetyczne — prowadzą do pęcherzyk żółtkowy wytworzenia się narządów pierwotnych zarodka, do których zaliczamy płytkę nerwową, prajelito i wspomnianą już strunę grzbietową. W czasie gdy wytwarza się mezoderma, komórki ektodermy na powierzchni tarczki zarodkowej, znajdujące się ku przodowi od węzła Hensena, stają się w linii środkowej wyższe i tworzą płytkę, zwaną płytką nerwową — zawiązek układu nerwowego. Płytka ta jest początkowo płaska, następnie boczne jej brzegi podnoszą się do góry w formie fałdów i w ten sposób powstaje rynienka nerwowa. Fałdy nerwowe rosną nadal w kierunku powierzchni grzbietowej i zrastają się ze sobą w linii środkowej zarodka, tak że rynienka przekształca się w cewkę nerwową. Wytworzoną cewkę nerwową obserwuje się już u zarodków z 20—21 dnia rozwoju. Część głowowa cewki przez dłuższy czas pozostaje otwarta i znacznie grubieje, później zamyka się tworząc pęcherzyki mózgowe połączone ze sobą jako zawiązek mózgu. Dalsza część cewki nerwowej — poza pęcherzykami mózgowymi — staje się zawiązkiem rdzenia kręgowego. W miejscu zrośnięcia się fałdów cewka odłącza się od ektodermy powierzchownej, która nasuwa się nad nią i tworzy całkowite pokrycie zewnętrznej powierzchni zarodka. W entodermie również zachodzą zmiany. Część komórek entodermalnych wywędrowuje z obrębu tarczki zarodkowej i tworzy pod nią, w jamie trofoblastu, pęcherzyk, zwany pęcherzykiem żółtko-w y m. Ponad pęcherzykiem żółtkowym komórki entodermalne tworzą jakby sklepienie, będące na razie jeszcze płaskim zawiązkiem jelita pierwotnego. Mezoderma jest początkowo cienką warstwą komórek, lecz bardzo szybko po obu stronach struny grzbietowej tworzą się wśród niej zgrubienia, widoczne także i na powierzchni zarodka jako odcinki segmen-talne, leżące jeden za drugim. Są to praczłony, czyli somity — zawiązki mięśni, tkanki łącznej, chrząstek i kości. Pierwsze zjawiają się od strony głowy, następne coraz dalej ku tyłowi. Około 22 dnia rozwoju mezoderma boczna leżąca po obu stronach praczłonów rozszczepia się na dwie blaszki: blaszkę ścienną, od strony ektodermy, i blaszkę trzewną, od strony entodermy. Pomiędzy tymi blaszkami powstaje wolna przestrzeń — zawiązek jamy ciała zarodka — w której można wyróżnić trzy części: jamę ciała osierdziową, opłucno-wą i otrzewnową. Pomiędzy praczłonami a blaszkami bocznymi mezo-dermy powstaje pasmo ciągłe komórek. Jest to mezoderma pośrednia, w obrębie której rozwija się układ rozrodczy i moczowy. W tylnej partii mezoderma jeszcze przez jakiś czas pozostaje nie posegmentowana i tu odbywa się dalszy wzrost zarodka. Z okresu rozwijania się narządów pierwotnych znanych jest kilka zarodków ludzkich: 11-, 12-, 14-, 15- i 18-dniowych oraz wiele starszych. Opisane tu narządy pierwotne daleko odbiegają od kształtu narządów definitywnych, nie są też zdolne do pełnienia jakichkolwiek funkcji. Składają się z komórek nie wykazujących powierzchownie różnic. Późniejsze różnicowanie się komórek jest poprzedzone zmianami chemicznymi w ich cytoplazmie i w przemianie materii. W wyniku tych zmian powstają odrębne struktury, np. w komórkach mięśniowych wytwarzają się włókienka kurczliwe, a w nerwowych — włókienka nerwowe, przenoszące impulsy do mniej lub więcej oddalonych okolic ciała. Równolegle z formowaniem się narządów pierwotnych wyodrębniają się od właściwego zarodka części pozazarodkowe — błony płodowe. Szczegółowy opis ich powstawania i funkcji zamieścimy w następnym rozdziale, aby tu nie zaciemniać obrazu rozwoju samego zarodka. Rozdzielenie takie jest jednak sztuczne, bo trzeba bardzo mocno podkreślić, że powstawanie błon płodowych wiąże się ściśle i nierozłącznie z rozwojem zarodka, jest integralną częścią jego rozwoju. W tym miejscu wspomnimy tylko o rozwoju mezodermy pozazarodkowej. Już we wczesnej gastrulacji, kiedy w tarczce zarodkowej tworzą się ektoderma i entoderma, z trofoblastu do środka blastocysty wywędrowują komórki, które przybierają kształt gwiaździsty i łączą się ze sobą wypustkami, tworząc warstwę między trofoblastem a pęcherzykiem żółtkowym. Szpary między komórkami wypełnione są śluzowatym płynem. Jest to mezoderma pozazarodkowa, która następnie łączy się z mezoderma tarczki zarodkowej. Mezoderma pozazarodkowa zrasta się z entoderma wyściełającą światło pęcherzyka żółtkowego.