Bez przesady można powiedzieć, iż większość ludzi nie bardzo orientuje się, jak wielką rolę gruczoły płciowe odgrywają w naszym organizmie. Wiadomo powszechnie, że prawidłowa ich czynność gwarantuje rozmnażanie dające w efekcie ciągłość danego gatunku, ale tu nie kończy się ich rola. Gruczoły płciowe — jajniki i jądra — nie tylko produkują komórki rozrodcze, wytwarzają one również hormony mające ogromne znaczenie w życiu każdego osobnika. Tak jak w poprzednich rozdziałach zatrzymamy się nad skutkami braku omawianych gruczołów dokrewnych. Usunięcie gruczołów płciowych u młodych zdrowych zwierząt powoduje wiele zaburzeń; np. trzebione samce żab nie są w stanie obłapy-wać samic, ponieważ następuje u nich niedorozwój mięśni kończyn przednich, poza tym nie wydają one charakterystycznych skrzeczących dźwięków. Objawy te szybko ustępują po wszczepieniu zwierzęciu tkanki jądrowej. U ptaków i ssaków kastracja powoduje zahamowanie rozwoju płciowego. Trzebiony kogut nie wykazuje popędu płciowego; grzebień i dzwonki się nie wykształcają; usunięcie jajników u młodych kur powoduje natomiast rozwój grzebienia oraz ostróg typowych dla kogutów. Podobnie trzebiona kaczka upodabnia się do kaczora, a jeleniowi z usuniętymi jądrami nie wyrastają rogi. Czy podobne zmiany w takich przypadkach zaobserwowano u ludzi? Oczywiście. U ludzi, tak jak i u zwierząt, w razie usunięcia gruczołów płciowych dochodzi do dużych zmian, np. u młodych chłopców, jeśli nastąpiło to przed okresem dojrzewania, pojawia się nadmierny wzrost, szczególnie wskutek wydłużania się kończyn dolnych. Chłopcy ci, a potem mężczyźni, zwani eunuchami, odznaczają się sylwetką o kobiecym typie rozmieszczenia tłuszczu, brakiem zarostu na twarzy, a także cienkim (wysokim) głosem przypominającym kobiecy. W okresie średniowiecza słynne były chóry sykstyńskie składające się z kastrowanych chłopców i mężczyzn. Również członkowie sekty skopców, powstałej w Rosji w XVIII w., poddawali się temu zabiegowi. Usunięcie jajników u dziewczynek przed okresem pokwitania powoduje u nich brak typowych cech kobiecych. Narządy płciowe nie rozwijają się, a sylwetka ciała przypomina chłopięcą. Osobnicy kastrowani, zarówno kobiety, jak i mężczyźni stają się łagodni i powolni, niekiedy zostaje zachowany popęd płciowy, zwłaszcza jeśli zabieg został dokonany po okresie dojrzałości płciowej. Podobne zjawisko występuje u zwierząt, np. dorosłe szczury po usunięciu jąder jeszcze przez pewien czas są zdolne do kopulacji. Powyższe obserwacje dotyczące ludzi i zwierząt wykazują, że popęd płciowy nie jest tylko i wyłącznie uzależniony od czynności gruczołów płciowych. Zależy on również od układu nerwowego. Jeżeli zwierzęciu usuniemy jajniki lub jądra, a następnie wszczepimy je w inne miejsce, tam gdzie anatomicznie nie powinny się znajdować, to objawy charakterystyczne dla trzebienia nie występują. Na tomiast jeżeli przeszczepimy gruczoły płci odmiennej, np. jądra kurze lub jajniki kogutowi, możemy zaobserwować wystąpienie u kury cech kogucich i odwrotnie. Świadczy to, że zarówno jądra, jak i jajniki produkują hormony, które decydują o rozwoju pewnych cech charakterystycznych dla danej płci. Na tej więc podstawie zaliczono gruczoły płciowe do narządów wydzielania wewnętrznego. Po licznych udanych przeszczepieniach gruczołów płciowych u zwierząt zdecydowano się przenieść powyższe doświadczenia na ludzi. Wielką sensacją, nie tylko zresztą w świecie naukowym, był eksperyment Brown-Seguarda. W wieku 72 lat uczony wstrzyknął sobie wyciąg z jąder świnek morskich. Odniosło to niespodziewane efekty, powróciła chęć do pracy, ożywienie, wzmożona siła. Doświadczenie to było wówczas epokowym odkryciem. Uważano, że został znaleziony „eliksir młodości". Niestety, odmłodzenie trwało krótko, po niedługim czasie pobudzenia wróciły z powrotem apatia, zmęczenie i brak sił. Doświadczenia Brown-Seguarda i innych uczonych zainteresowanych tymi problemami pozwoliły na wyizolowanie pewnych substancji — zarówno z jąder, jak i z jajników — które stosowane u ludzi z zaburzeniami gruczołów płciowych powodowały rozwój cech cielesnych i psychicznych danej płci. Wyodrębniono hormony płciowe męskie i żeńskie. W ciągu całego życia człowiek przechodzi pewne etapy rozwojowe. Z okresu niemowlęctwa wchodzi w okres dziecięcy, a dziecko przekształca się w człowieka dorosłego, ale właściwie jak to jest z tym „dorastaniem"? Sięgnijmy pamięcią wstecz. Corocznie spotykaliśmy na wakacjach ukochaną ciocię, ale w jednym roku ciocia powitała nas okrzykiem: „Jaka pannica z ciebie wyrosła. Chyba już jesteś wyższa ode mnie". Tymczasem my z zażenowaniem uświadamialiśmy sobie, że rzeczywiście coś się zmieniło od ubiegłych wakacji, bo już nie nosimy zeszłorocznej sukienki. Każdy z nas przechodził taki okres przyspieszonego rozwoju w wieku lat 14—17. Dlaczego właśnie wtedy? Zaraz to sobie powiemy. Okres, kiedy dziecko przekształca się w człowieka dorosłego, nazywamy okresem przełomowym. W tym czasie rozpoczyna się ożywiona czynność narządów wydzielania wewnętrznego. Zanim to jednak nastąpi, obserwujemy pewne zmiany wskazujące na dojrzewanie. U dziewczynek już w wieku lat 9—12 zaczynają się zaokrąglać kształty, rozwijają się gruczoły sutkowe. Na wzgórku łonowym, a później pod pachami, pojawia się charakterystyczne owłosienie. Rozwojowi ulegają także w tym czasie i inne narządy. Zwiększa się waga ciała, wzmacnia kościec. Pomiędzy 13 a 14 rokiem życia występuje u dziewcząt pierwsza miesiączka. Świadczy to o rozpoczęciu normalnej czynności gruczołu płciowego kobiety — jajnika. Równolegle z dojrzewaniem wzrasta u dziewcząt zainteresowanie płcią odmienną, do której dotąd na ogół występowała niechęć. Dziewczęta zaczynają zwracać uwagę na swój wygląd zewnętrzny, pragną być podziwiane, chcą się podobać. Pokwitanie u chłopców rozpoczyna się w 13 roku życia. W tym okresie ciężar ciała wzrasta, rysy twarzy stają się wyraźniejsze, grubsze, rozpoczyna się mutacja głosu i pojawia się popęd płciowy. Ulegają powiększeniu wszystkie narządy ciała. Wzrost młodzieży jest w tym okresie ściśle związany z produkcją hormonów płciowych wytwarzanych przez gruczoły płciowe oraz z produkcją hormonów andro-gennych, wytwarzanych przez korę nadnerczy, o czym była mowa w poprzednich rozdziałach. No dobrze, powiecie, ale w rozdziale o przysadce mózgowej powiedziano, że wzrost regulowany jest przez hormon przedniego płata przysadki mózgowej — STH. Czy są zatem jakieś różnice w oddziaływaniu na wzrost STH i hormonów płciowych? Wzrost pod kontrolą STH odbywa się w okresie od trzeciego roku życia do okresu pokwitania. Hormon wzrostowy wywiera duży wpływ na syntezę białek, w związku z czym następuje rozwój narządów wewnętrznych i mięśni. Natomiast hormony płciowe wywierają wpływ na procesy kostnienia w nasadach długich kończyn, a więc osiągnięcie dojrzałości płciowej zbiega się z zakończeniem wzrostu organizmu. Mówiąc, że okres przyspieszonego rozwoju przypada między 14 a 17 rokiem życia, należy dodać, że dotyczy to naszego klimatu. W krajach północnych występuje nieco później, bo w wieku lat 16 do 18. Można by powiedzieć na podstawie naszych rozważań, że Szwedzi są wysocy dlatego, iż mają więcej czasu na „wzrastanie", skoro później dojrzewają. -Kobiety dojrzewają wcześniej niż mężczyźni i tym należy tłumaczyć niższą średnią wzrostu kobiet w porównaniu z mężczyznami. Nie istnieją właściwie sztywne reguły określające długość okresu dojrzewania; mogą tu zachodzić znaczne wahania indywidualne. Ze względu na brak równowagi pomiędzy rozsądkiem a stanem emocjonalnym młodzież dorastająca jest narażona na najrozmaitsze niebezpieczeństwa, toteż powinna znajdować jak największe zrozumienie i opiekę u ludzi starszych.