W naukach anatomicznych od dawna jako chronologicznie starszy zyskał sobie prawa obywatelskie podział topograficzny, według którego dzielimy mięśnie na grupy, stosownie do okolic, w jakich się one znajdują. Posługując się tym systemem wyróżniamy: mięśnie głowy, mięśnie szyi i karku, mięśnie tułowia, mięśnie kończyny górnej, mięśnie kończyny dolnej. Mięśnie głowy dzielą się na dwie grupy. Wspomniane wyżej mięśnie wyrazowe twarzy należą do kategorii mięśni skórnych. Drugą grupę stanowią mięśnie szkieletowe, zlokalizowane symetrycznie wokół stawów żuchwowych. Działaniem ekscentrycznym opuszczają one żuchwę w ruchu otwierania ust, natomiast ich skurcz koncentryczny zaciska szczęki. W odcinku szyjnym wyróżnia się trzy zespoły mięśni szkieletowych, odrębne pod względem czynnościowym. Są to: mięśnie karku, prostujące kręgosłup szyjny i powodujące przegięcie głowy ku tyłowi; grupa głęboka mięśni szyi, leżąca na przedniej powierzchni kręgosłupa szyjnego, która wykonuje skłon głowy w przód; zespół mięśni nadgnykowych i podgnykowych, których naprzemienne skurcze bądź to unoszą, bądź obniżają kość gnykową razem z krtanią, współuczestnicząc w ruchach połykania. W skład umięśnienia tułowia wchodzi szereg zespołów mięśni szkieletowych. Najbardziej powierzchowną grupę stanowią duże, szeroko rozpostarte mięśnie obręczy barkowej, które na kształt płaszcza okrywają tułów, łącząc z nim kończynę górną w sposób ruchomy i przesuwamy. Główne, choć nie wyłączne zadanie czynnościowe tych mięśni polega na zmianie położenia obręczy barkowej względem tułowia, poza tym mogą one działać również jako stabilizatory obręczy barkowej, przy niektórych ruchach kończyn górnych (np. zwisach, ćwiczeniach na drążku, ćwiczeniach na kółkach, „stójce" itp.), wymagających stabilizacji stawów obojczykowo-mostkowych i panewki łopatki. Drugą grupę reprezentują mięśnie grzbietu, tzw. właściwe, prostujące kręgosłup (skurczem koncentrycznym), a przeciwstawiające się działaniem ekscentrycznym „samoczynnemu" opadaniu tułowia w czasie skłonów w przód. Trzecią grupę stanowią mięśnie płaskie brzucha wchodzące w skład budowy przedniej ściany jamy brzusznej. Biorą one udział w zapoczątkowaniu skłonów w przód w pozycji pionowej aż do wychylenia środka ciężkości ciała poza położenie równowagi. Wykonują skłon w przód przy unoszeniu tułowia z pozycji leżącej do siadu. Wzmożone napięcie tych mięśni pełni poza tym rolę taśmy „gorsetowej", utrzymującej trzewia w ich właściwym położeniu w czasie zmiany pozycji tułowia. Mięśniom tym nadano nazwę „tłoczni brzusznej" ze względu na ich udział w czasie kaszlu, kichania, defekacji i tak zwanych bólów partych w drugim okresie porodu. Mięśnie płaskie brzucha biorą również udział w mechanice oddychania jako główny zespół mięśni wydechowych. Ta ostatnia właściwość sprawia, że działają one nie tylko na lędźwiowy odcinek kręgosłupa (biorąc udział w skłonach tułowia), lecz wchodzą poza tym w skład czwartej grupy mięśni tułowia: mięśni oddechowych. Mechanika oddychania zajmuje szczególną pozycję w mechanice ogólnej narządu ruchu. Jest to jedyny zespół mięśni szkieletowych, działający w sposób niezależny od naszej woli. Co prawda, udaje się nam wstrzymać oddech lub też zwolnić al^o przyspieszyć rytm oddychania, lecz uczynić to można w ciągu tak krótkiego okresu czasu, że praktycznie biorąc owa zależność mechanizmu oddechowego od ośrodków korowych mózgowia nie ma żadnego istotnego znaczenia. Ruchy oddechowe klatki piersiowej podporządkowane są ośrodkom nerwowym zlokalizowanym na dnie czwartej komory mózgu, a te z kolei wysyłają bodźce do mięśni oddechowych w zależności od poziomu O2 i CO2 we krwi. Głównym mięśniem wykonującym wdech jest przepona. Tworzy ona dwukopulastą przegrodę oddzielającą narządy klatki piersiowej od trzewi jamy brzusznej na kształt niezbyt foremnego parasola. Ten kolistego kształtu mięsień o promienistym układzie włókien przyczepia się na obwodzie do wewnętrznej powierzchni sześciu dolnych żeber, do kręgów lędźwiowych i dolnej części mostka; centralna część jego ma budowę ścięgnistą, najmniej przesuwania w linii pionowej. Na części ścięgnistej spoczywa serce. Rozległe boczne partie mięśniowe tworzą dwie wysklepione ku górze kopuły; jedna z nich sąsiaduje z dolną powierzchnią prawego płuca, druga — z analogiczną powierzchnią płuca lewego. Przy skurczu włókien kopuły ulegają spłaszczeniu, zwiększając pionowy wymiar klatki piersiowej. W fazie wydechu wspomniane wyżej mięśnie płaskie brzucha kurcząc się wywierają ucisk na trzewia jamy brzusznej, a te z kolei wypychają ku górze znajdującą się w rozkurczu przeponę. W fazie wdechu współdziałają z przeponą mięśnie pochyłe szyi, unosząc górne żebra. Podczas forsownych oddechów napięcie mięśni płaskich brzucha, działając poprzez trzewia, stabilizuje ośrodek ścięgnisty przepony. W tej sytuacji przepona działa silniej na przyczepy żebrowe, zwiększając tym samym wydatniej wymiar poprzeczny i strzałkowy klatki piersiowej. W ten sposób naprzemienna „gra" przepony i „tłoczni brzusznej" powoduje rytmicznie następujące po sobie zmiany pojemności klatki piersiowej, działając na 56 połączeń typu obrotowego (o pierwszym stopniu swobody ruchu). Są to połączenia żebrowo-kręgowych w liczbie 24 stawów łączących główki żeber z trzonami kręgów piersiowych oraz 20 stawów stanowiących połączenia guzków żebrowych z wyrostkami poprzecznymi kręgów, od pierwszego kręgu piersiowego do dziesiątego włącznie. Uzupełniają je połączenia mostkowo-żebrowych w postaci 12 stawów (od drugiego do siódmego żebra prawej i lewej strony). Obrót żebra w stawie powoduje jego uniesienie ku górze i odchylenie na zewnątrz. Ruch ten wykonany przez 24 żebra (prawej i lewej strony) zwiększa przednio-tylny i czołowy wymiar klatki piersiowej. Jest rzeczą zrozumiałą, że rytmicznie następujące po sobie zmiany pojemności klatki piersiowej są uwarunkowane równoczesnością ruchów wszystkich żeber, a owe 56 stawów żebrowo-kręgowych i żebrowo-mostkowych tworzy najliczniejszy w ustroju kręgowca zespól stawów sprzężonych. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i wewnętrzne, tworzące w przestrzeniach pomiędzy żebrami metameryczne, kratownicowe układy, wpływają na równoległe położenie żeber i regulują amplitudy ich wychyleń w czasie wdechu i wydechu. W sytuacjach szczególnych, tzw. „głodu tlenowego", czyli zwiększonego zapotrzebowania na tlen w (warunkach prawidłowych po dużych wysiłkach fizycznych, a w przypadkach patologicznych przy niedotlenieniu organizmu w przebiegu chorób dróg oddechowych lub układu krążenia) rolę mięśni oddechowych tzw. pomocniczych pełnić mogą dodatkowo inne mięśnie, których przyczepy znajdują się na kośćcu klatki piersiowej. Są nimi niektóre mięśnie obręczy barkowej. Mięśnie kończyny górnej składają się z czterech zespołów. Połączenie kończyny z tułowiem tworzą mięśnie obręczy barkowej; poza tym, co wyżej o nich powiedziano, wpływają one na ruchy w stawie obojczykowo-mostkowym i obojczykowo-barkowym. Lekceważące wzru- szanie ramionami, dumne wypinanie piersi przez ściągnięcie barków ku tyłowi, opuszczenie barków w dół towarzyszące stanom przygnębienia lub wysunięcie ich w przód w czułym geście obejmowania są dziełem tej właśnie grupy mięśniowej. Ściąganie łopatek ku tyłowi (tak skwapliwie zalecane „garbiącej" się dzieciarni) oraz unoszenie ramienia ponad poziom tak chętnie czynione przez wszelkich wiwatujących manifestantów, powstają w wyniku zmiany położenia łopatki względem obojczyka, również pod wpływem działania mięśni obręczy barkowej. Mięśnie łopatki razem z mięśniami ramienia i przy udziale mięśni obręczy wprawiają w ruch (lub stabilizują) staw ramienny. Efektem ich.działania są wymachy w przód i w tył, odwodzenie ramienia — i przywodzenie go do tułowia, oraz obroty ramienia wokół osi długiej kończyny. Mięśnie ramienia i przedramienia otaczające swoimi przyczepami staw łokciowy wykonują ruchy zginania i prostowania oraz biorą udział w odwracaniu (dłonią ku górze) i nawracaniu ręki (dłonią ku dołowi). „Przesyłanie całusa" odbywa się przy udziale zginaczy, a następnie prostowników stawu łokciowego. Piękna dama podaje „dłoń" do pocałunku trzymając ją w pozycji nawrotnej (pronatio). Mówimy „dłoń" w języku potocznym, anatom stosuje w tym wypadku słowo ręka, a dłonią nazywa zginaczową powierzchnię ręki. Gdy myjemy twarz, układamy ręce w pozycji odwróconej (supinatio). Muzyk grający na skrzypcach lewą ręką ujmuje instrument, trzymając ją w pozycji odwróconej. Ręka prawa, która wodzi smyczkiem po strunach, ułożona jest w pozycji nawrotnej. Wszystkie te ruchy odbywają się w stawach promieniowo-łokciowych przy udziale mięśni należących do zespołu mięśni przedramienia i ramienia (biceps). Wspomniane mięśnie przedramienia tworzą dwa duże zespoły; zginaczowy po stronie dłoniowej przedramienia i prostowniczy po jego stronie grzbietowej. Końcowe przyczepy tych mięśni znajdują się na kościach nadgarstka, śródręcza i palców. Mięśnie te mają zatem charakter mięśni wielostawowych. Grupa zginaczowa wykonuje zgięcie stawu nadgarstkowego i palców; grupa prostownicza działa antagonistycznie, prostując palce, a w stawie nadgarstkowym wywołuje nawet nadwyprost, zwany także zgięciem grzbietowym ręki. Niezbyt sympatyczny i daleki od przyjaznych uczuć gest wygrażania pięścią jest wyrazem działania (między innymi) mięśni zginaczy przedramienia, które w tym wypadku zaciskają palce i powodują zgięcie stawu nadgarstkowego. Milicjant zatrzymujący ruch uliczny gestem uniesionej ku górze ręki czyni to przy udziale prostowników nadgarstka i palców. Pianista wykonujący recital fortepianowy prezentuje (z punktu widzenia mechaniki narządu ruchu) złożoną i wysoce skoordynowaną czynność naprzemienną — lecz i równoczesną — prostowników i zginaczy palców. Tej złożonej czynności towarzyszą zresztą wszystkie „ogniwa" łańcuchów kończynowych w postaci stawów łokciowych, ramiennych, stawów obręczy i kręgosłupa, nie mówiąc już o tym, że używanie pedałów fortepianu angażuje także łańcuchy stawowe kończyn dolnych. Krótkie mięśnie ręki rozmieszczone w przestrzeniach międzykostnych śródręcza i po stronie dłoniowej ręki uzupełniają precyzję chwytu. Odrębną muskulaturę „na swój własny użytek" posiada kciuk. Wiąże się to z jego dużą niezależnością ruchową, wynikającą z chwyt-nego charakteru budowy ręki. Mięśniowe „okonturowanie" ręki wzdłuż łokciowego brzegu śródręcza składa się z trzech drobnych mięśni związanych z palcem piątym. Ogólnie rzecz biorąc mięśnie krótkie ręki uczestniczą w ruchach rozstawiania palców i zbliżaniu ich ku sobie oraz w przeciwstawianiu kciuka pozostałym czterem palcom. Najprostszą ilustracją tych czynności może być przykład ruchów palców w czasie podrzucania ku górze, a następnie chwytania małej piłeczki. Mięśnie kończyny dolnej dzielą się również na cztery zespoły związane czynnościowo z czterema głównymi „ogniwami" łańcucha stawowego, aczkolwiek podporowo-lokomocyjny charakter czynnościowy tej kończyny wywiera swoje piętno na jej budowie. Kończynę górną cechuje lekkość budowy. Nic w tym dziwnego, jest to bowiem kończyna całe życie przez nas dźwigana, a jej charakter podporowy w krótkim okresie „raczkowania" (aczkolwiek bardzo ceniony przez niemowlęta i aprobowany przez poglądy ortopedów) jest zjawiskiem bardzo przelotnym w życiu każdego człowieka. Kończyna dolna natomiast, mająca charakter napędowy i nośny, różni się od kończyny górnej większymi rozmiarami, mocniejszą budową kośćca i umięśnienia; inna budowa stopy, tego najbardziej dystalnego odcinka, przystosowana jest do styku z podłożem i czynności związanych z odbiciem od niego. Obręcz miedniczna, poprzez którą napęd kończyny przenosi się na łańcuch stawowy kręgosłupa, tworzy zamknięty pierścień kostny, silnie zespolony z kośćcem tułowia. Te cechy budowy kostnej pozostają w ścisłej i wzajemnej zależności z układem mięśniowym kończyny. Mięśnie obręczy miednicznej dzielą się na mięśnie wewnętrzne miednicy i mięśnie zewnętrzne. Tak jedne, jak drugie obejmują potężnym mankietem staw biodrowy. Działanie ich polega na zginaniu, prostowaniu i odwodzeniu uda w stawie biodrowym oraz na wykonywaniu ruchów obrotowych kończyny wokół jej osi długiej. Z mięśniami tymi współpracują mięśnie uda, dzielące się na trzy zespoły: przedni, przyśrodkowy i tylny. Pierwszy z nich bierze udział w zginaniu stawu biodrowego, drugi przywodzi udo do płaszczyzny symetrii ciała, trzeci współdziała w prostowaniu kończyny w stawie biodrowym. Wspomniane mięśnie uda razem z mięśniem brzuchatym łydki wchodzącym w skład tylnej grupy mięśni goleni są mięśniami dwustawowymi i jako takie biorą udział w ruchach stawu kolanowego; grupa przednia mięśni uda prostuje staw, grupa tylna wykonuje zginanie stawu kolanowego, mięsień dwugłowy przy ugiętym kolanie obraca goleń na zewnątrz, natomiast mięśnie uda, przyczepione dolnymi ich ścięgnami do przyśrodkowej powierzchni piszczeli, skręcają podudzie do wewnątrz. Stawy skokowe i stawy palców (podobnie jak stawy nadgarstkowe i międzypalcowe ręki) mają wspólną obudowę, złożoną z mięśni wielostawowych. Tworzą one trzy grupy: przednią, boczną i tylną. Grupa przednia wykonuje zgięcie grzbietowe stopy połączone z uniesieniem palców ku górze. W terminologii anatomicznej ruch ten określa się jako „prostowanie stopy". Grupa tylna, antagonistyczna w działaniu w stosunku do przedniej, wykonuje tzw. zgięcie podeszwowe stopy, bierze ona m. in. udział w ruchu wspięcia na palce. Grupa boczna wykonuje ruch zwany nawracaniem stopy, czyli pronacją, w czasie którego brzeg boczny unosi się ku górze, a przyśrodkowa krawędź stopy się obniża. Ruch przeciwstawny — unoszenie brzegu przyśrodkowego, zwany odwracaniem lub supinacją stopy, wykonują najbardziej przyśrodkowo położone mięśnie z grupy przedniej i tylnej. Zarówno w grupie przedniej, jak i tylnej rozpoczynających się w wysokich partiach goleni, znajdują się mięśnie wysyłające ścięgna aż do palców stopy. Mięśnie grupy przedniej prostują palce; antagonistami ich są zginacze na tylnej powierzchni goleni. Stopa podobnie jak ręka ma własny układ krótkich mięśni związa- nych z palcem pierwszym, tzw. paluchem, palcem piątym, krótkie zginacze i prostowniki palców oraz mięśnie międzykostne, leżące w przestrzeniach pomiędzy kośćmi śródstopia. Zespół ten powoduje oddalanie palców od siebie lub zbliżanie ich ku sobie, które to ruchy najwyraźniej dają się zaobserwować u niemowląt. Wspomniany zespół ma jednak znacznie mniejszy zakres ruchomości w porównaniu z mięśniami krótkimi ręki. Stan ten tłumaczy się przystosowaniem stopy do funkcji podporowej i związaną z tym jej zwartą budową i większą stabilnością. W ruchach lokomocyjnych (chodzie, biegu, skokach) wszystkie wymienione cztery grupy mięśni tworzą doskonale skoordynowane zespoły taśm mięśniowych, działające w sposób równoczesny i harmonijny na wszystkie ogniwa łańcuchów stawowych obu kończyn dolnych. Te same taśmy mięśniowe kończyn dolnych razem z mięśniami tułowia działają poza tym jako stabilizatory w utrzymywaniu pozycji stojącej.