Gdy słyszymy słowo kooperacja, kojarzy się nam ono najczęściej ze współpracą kilku zakładów przemysłowych, z wykonaniem plan produkcyjnego, który jest uzależniony od dostawy produktów wytwarzanych przez tak zwanych kooperantów. W przewodzie pokarmowym człowieka mamy podobne stosunki. Wielka przetwórnia organizm jaką jest układ trawienny, również ma swoich kooperantów, do których należą ślinianki, wątroba i trzustka. Jeśli ci nie dostarczą potrzebnych produktów, trawienie jest upośledzone i opóźnione. Zacznijmy od gruczołów wydzielających ślinę. Małe gruczoły ślinowe umieszczone są bezpośrednio w jamie ustnej, w błonie śluzowej; większe znajdują się na zewnątrz, łącząc się z nią specjalnymi przewodami. Istnieją w tych gruczołach dwa typy komórek wydzielniczych. Jedn z nich wytwarzają ciecz wodnistą, przypominającą surowicę, i dlatego nazywają się surowiczymi, inne zaś, zwane śluzowymi, produkują płyn gęsty i lepki. Największy gruczoł ślinowy, ślinianka przyuszna (inaczej przyusznica) waży 20 do 30 gramów. Ułożona wewnętrznie przed uchem, jest miękka i niewyczuwalna, natomiast w niektórych stanach chorobowych (np. w przypadku świnki) powiększa się, zmieniając zupełnie wygląd twarzy. Surowicza wydzielina komórek omawianego narządu, tworzących pęcherzyki wydzielnicze, dostaje się do wąskich kanalików, które przechodzą w coraz to większe i łączą się w końcu w jeden przewód, uchodzący na wewnętrznej ścianie policzka na wysokości drugiego zęba trzonowego. Ślinianka podżuchwowa umieszczona jest, jak sama nazwa wskazuje, pod żuchwą, w tylnej jej części. Wytwarza ona wydzielinę mieszaną śluzowo-surowiczą. Pęcherzyki jej utworzone są głównie z komórek śluzowych, choć pęcherzyki surowicze występują także. Niekiedy naokoło komórek śluzowych znajdują się komórki surowicze, ułożone na zewnątrz, tworząc tak zwane półksiężyce Gianuzziego. Przewód tej ślinianki uchodzi na dnie jamy ustnej za dolnymi zębami siecznymi. W tym samym miejscu uchodzi również jeden z głównych przewodów innej ślinianki, podobnie zbudowanej, która położona jest na dnie jamy ustnej i nazywa się ze względu na swoje umiejscowienie ślinianką podjęzykową. Składa się ona z szeregu mniejszych gruczołów, wskutek czego ma kilka przewodów wprowadzających. Wydzielina omawianych gruczołów, tj. ślina, jest bezbarwnym, lepkim, opalizującym płynem. Zawiera około 98% wody, poza tym w jej skład wchodzą mucyna (główny składnik śluzu), sole nieorganiczne, enzymy i złuszczone komórki nabłonkowe. Ilość śliny wydzielanej w ciągu doby w normalnych warunkach dochodzi do lVa litra. Mucyna śliny jest białkiem o wysokiej lepkości, nadającym jej właściwą konsystencję, a dzięki zlepianiu cząstek pokarmowych ułatwiającym ich połknięcie. Do soli mineralnych zawartych w ślinie zaliczamy chlorki, węglany, fosforany i siarczan sodu, potasu, wapnia oraz magnezu. Świadczy o tym najlepiej kamień nazębny, który się z nich wytrąca. Ślina zawiera dwa enzymy — ptialinę i maltazę. Ptialina rozkłada gotowaną skrobię na maltozę. Reakcja ta może zachodzić jedynie w środowisku zasadowym lub obojętnym oraz uwarunkowana jest obecnością w ślinie chlorków sodu i potasu. Maltaza zaś rozszczepia maltozę na glikozę Należy zaznaczyć, że działanie ptialiny ustaje w środowisku kwaśnymi a więc w żołądku jest już zahamowane. Jednak dzięki warstwowemu] układaniu się w nim pokarmów (o czym mówiliśmy) stwierdzono miej dzy innymi, że 76% skrobi ziemniaczanej może ulec przemienienia w maltozę właśnie w żołądku. Na tym rola śliny jeszcze się nie wyczerpuje. Umożliwia ona mowę i połykanie utrzymując wilgotność powierz! chni śluzówki jamy ustnej; dzięki zaś częściowemu rozpuszczeniu w niej cząstek pokarmowych mogą ulegać zadrażnieniu receptory smakowi kubków smakowych, które są narządem smaku. Ponadto ślina opłukują jamę ustną i oczyszcza ją w ten sposób z resztek pokarmowych orna jest czynnikiem neutralizującym, zapobiegającym odwapnianiu powierz! chni zębów. Wydzielanie gruczołów ślinowych pozostaje głównie pod kontrolą; układu nerwowego. Wywołujące je impulsy nerwowe biorą począten w receptorach dotykowych i chemoreceptorach. Pokarm i inne substancje (np. kwas octowy) zadrażniając receptory smakowe (kubki smakowe języka) i dotykowe (cała błona śluzowa jamy ustnej) odruchowi zapoczątkowują pracę gruczołu. Impulsy powodujące wytwarzanie ślin mogą powstać również w centralnym układzie nerwowym. Każdy dojrzewalnie, że widok jedzenia, nawet myśl o nim powoduje wydzielania śliny. Często nawet mówi się: „ślinka mi cieknie..." Podstawą tego zjawiska są odruchy warunkowe, które jak już wiemy, zależne są on poprzednich doświadczeń, ustalających ich drogę w układzie nerwowym. Duże zasługi w tej dziedzinie położył Pawłów, który stwierdzi wydzielanie śliny u badanych zwierząt właśnie na widok pokarmu cal na dźwięk sygnału towarzyszącego uprzednio podawaniu pokarmu, tj tych doświadczeniach oparł swoją teorię powstawania odruchów warunkowych, która dokonała ogromnego przewrotu w medycynie. Znajduje się pd przeponą, w prawej górnej części jamy brzusznej. W wątrobie wyłania się powierzchnię przeponową i trzewną, na których obserwuj! szczeliny dzielące ten gruczoł na poszczególne płaty. W jednej ze szczelin powierzchni trzewnej znal duje się pęcherzyk żółciowy, przez inną natomiast, zwaną „wnęką watrobową", wchodzi do wątroby żyła wrotna, tętnica wątrobowa i nerw wychodzi zaś wspólny przewód żółciowy. Oglądając wątrobę świni pod mikroskopem, zauważyć w niej moiM zraziki, oddzielone od siebie niewielką ilością tkanki łącznej. Każdy z nich ma kształt wielobocznego pryzmatu. W wątrobie człowieka budowa zrazikowa jest bardzo słabo zaznaczona. W miejscach połączenia kilku zrazików wątrobowych występują skupiska tkanki łącznej, zwane przestrzeniami bramnymi, w których znajdują się końcowe rozgałęzienia tętnicy wątrobowej, żyły wrotnej i przewodów żółciowych. W środku każdego zrazika przebiega żyła centralna. Promieniście od niej odchodzą blaszki utworzone z komórek wątrobowych. Pomiędzy nimi znajdują się naczynia włosowate zatokowe, w których krew płynie od rozgałęzień żyły wrotnej do żyły centralnej. Wspomniane naczynia włosowate są nieregularne i kręte, a w ścianach ich występują między innymi komórki żerne, czyli fagocytarne. Komórki tego rodzaju mogą pochłaniać drobne cząsteczki, jady bakteryjne i inne szkodliwe substancje zawarte we krwi. Znajdują się one nie tylko w wątrobie, lecz i w innych częściach organizmu. Pomiędzy komórkami wątrobowymi znajdują się wgłębienia, które stanowią początek kanalików żółciowych. Kanaliki te łączą się w coraz to większe przewody, otrzymują wyściółkę komórkową i zbierają się w końcu w jeden przewód wątrobowy. Zajmijmy się teraz czynnością wątroby w organizmie. Komórki jej wydzielają żółć, której rolę w trawieniu poznaliśmy już w poprzednim rozdziale. Poza tym magazynuje ona witaminę Bo Stąd chorym na anemię przed syntezowaniem tej witaminy na skalę przemysłową polecało się spożywanie dużych ilości wątroby. Gromadzi się w niej również witamina D i A. Ta ostatnia wytwarzana jest tu z karotenu. Wątroba bierze także udział w mechanizmie krzepnięcia krwi, wytwarzając np. fibrynogen, protrombinę i heparynę, substancje wywierające wpływ na ten proces. Ma poza tym właściwości odtruwające. Wątroba bierze również udział w przemianie materii, o czym będziemy dalej mówić szczegółowo. Trzeba jeszcze dodać, że wytwarza ona pewną ilość ciepła, a w okresie embrionalnym powstają w niej między innymi elementy komórkowe krwi. Jak widzimy z powyższego zestawienia, rola wątroby w organizmie jest ogromna. Wróćmy jednak do żółci, która ze względu na swój udział w trawieniu interesuje nas najwięcej. Jak już powiedzieliśmy, dostaje się ona do przewodu wątrobowego, skąd przechodzi do przewodu żółcioweg wspólnego, a stąd może wydzielić się bezpośrednio do dwunastnicy lu przez przewód pęcherzykowy dostać się do pęcherzyka żółciowego. Ten ostatni służy do zagęszczania i magazynowania żółci. Jest on kształtu! gruszki o długości około 10 cm. Pojemność jego wynosi około 60 cnA, Wysłany jest nabłonkiem jednowarstwowym, walcowatym, pokrywając cym powierzchnię błony śluzowej stanowiącej warstwę wewnętrzną! jego ściany. Pod nią znajduje się warstwa mięśni gładkich, ułożonych] w małe pęczki, pomiędzy którymi występuje tkanka łączna. Z zewnątra otacza pęcherzyk błona surowicza. Wytwarzanie żółci przez komórkę wątrobowe jest pratycznie stałe. Oprócz pewnego wpływu nerwów również obecność tłuszczów w jelicie wzmaga wytwarzanie jej prz komórki wątrobowe. Podobne działanie wywiera sekretyna dwunast cza, która pobudza do wydzielania również komórki trzustki, o cz~ pisaliśmy przy omawaniu wytwarzania się soku trzustkowego. Ujść przewodu żółciowego w dwunastnicy zamknięte jest zwieraczem, ktćr ulega rozluźnieniu, a wówczas skurcze ściany pęcherzyka powoduj przepływ żółci. Ponieważ przecięcie nerwów nie powstrzymywało w dzielania żółci pod wpływem obecności tłuszczów w przewodzie poka mowym, wnioskowano, że decyduje o tym jakiś hormon. Rzeczywiści udało się go uzyskać ze śluzówki górnej części jelita i nosi I nazwę cholecystokininy. Podanie cholecystokininy do krwi nawet f nemu zwierzęciu powoduje kurczenie się jego pęcherzyka żółcioweg Skurcz pod działaniem tego hormonu można również wywołać po cięciu pęcherzyka i przeszczepieniu go gdzie indziej. Teraz należałoby przedstawić jej budowę anatomiczną i histologiczną. Trzustka leży w górnej części jamy brzusznej. Ze względu na kształt możemy w niej wyróżnić głowę, trzon i ogon. Głowę, zwróconą w jamie brzusznej na prawo, obejmuje pętla dwunastnicy; trzon i ogon skierowane są na lewo i kończą się w okolicy śledziony. Waga jej wynosi od 70 do 100 gramów, długość 12 do 20 cm, szerokość 3—5 cm. Wyróżniamy w niej część zewnątrzwydzielniczą, która produkuje sok trzustkowy, i wewnątrzwydzielniczą, wytwarzającą hormony. Sok trzustkowy dostaje się do dwunastnicy poprzez przewód trzustkowy; hormony, z których najważniejszym jest insulina, wydzielane są bezpośrednio do krwi. Cały narząd otoczony jest torebką łącznotkankową, która wnika do jego wnętrza, dzieląc go na zraziki. Budową swoją przypomina trzustka ślinianki, dlatego nie będziemy jej szczegółowo omawiać. Dwa duże przewody wyprowadzają jej sok; większy, zwany przewodem trzustkowym głównym, przechodzi przez środek narządu i uchodzi na brodawce dwunastniczej większej. Drugi, mniejszy, zwany dodatkowym, kończy się na brodawce mniejszej dwunastnicy. Ma on duże znaczenie w przypadku zahamowania odpływu soku trzustkowego przez przewód główny. Część wewnątrzwydzielniczą, zwaną wysepkami Langerhansa, tworzą małe zgrupowania komórek rozproszone w całym narządzie w liczbie od 200 tysięcy do 2 milionów wysepek. Wytwarzają one między innymi insulinę i glukagon. Insulina jest hormonem powodującym wycofywanie glikozy z krwi i odkładanie jej w postaci glikogenu w wątrobie przy jednoczesnym lepszym spalaniu go w tkance mięśniowej. Glukagon działa antagonistycznie, uruchamiając glikozę z glikogenu wątroby. W ten sposób hormony te wpływają na poziom cukru we krwi. Brak insuliny wskutek zniszczenia trzustki lub uszkodzenia komórek wydzielających ten hormon powoduje cukrzycę. Glikoza gromadzi się wtedy w nadmiarze we krwi i przez nerki przechodzi do moczu, gdyż jest w niedostatecznym stopniu zużywana w tkankach. Darujmy sobie tę małą dygresję o gruczołach dokrewnych, jak jednak chociaż pobieżnie nie wspomnieć o insulinie i cukrzycy przy opisywaniu trzustki? W czasie omawiania tej choroby zahaczyliśmy przy okazji o jedno ciekawe zjawisko, mianowicie o magazynowanie glikozy i jej uruchamianie z glikogenu. Problem ten wchodzi w skład zagadnień związanych z przemianą materii, a ponieważ ta ostatnia jest do pewnego stopnia ściśle związana z przewodem pokarmowym i odżywianiem, poświęcimy jej trochę uwagi.