Przedstawiony na poprzednim rysunku pień mózgu niemal w całości ukryty jest pod masą najmłodszej rozwojowo i największej części ośrodkowego układu nerwowego — półkul mózgowych, które u człowieka tworzą 90% masy całego mózgowia. Półkule mózgu i zawarte w nich ośrodki, jeśli chodzi o zakres czynności, przejęły nadrzędną r lę nad ośrodkami położonymi w pniu mózgu. W miarę postępu ewolucji ulegały one stałemu rozwojowi, uzyskując szczyt u człowieka, co wcale nie oznacza, że nie istnieją dalsze możliwości rozwoju i doskonalenia ich czynności. Rysunek przedstawiający mózgowie człowieka i żaby najlepiej ilustruje drogę, jaką poszedł rozwój ośrodkowego układu nerwowego. Półkule mózgowe przejęły funkcję nadrzędną i kontrolującą, gdy wykształciły się w nich ośrodki zdolne do odbierania impulsów płynących z obwodu i dokonywania ich dokładnej oceny, a następnie do przekazywania tych impulsów do ośrodków, które kierują poszczególnymi czynnościami. Taka organizacja odbioru, oceny i przesyłania impulsów stwarza warunki do najlepszego i najskuteczniejszego przystosowania się organizmu do działających na niego bodźców. Omówione poprzednio wzgórze wzrokowe stanowi u niższych zwierząt najwyższy ośrodek odbierania impulsów czuciowych, pozwalający na rozpoznanie bodźców korzystnych i niekorzystnych. To prymitywne rozpoznanie pozwala na proste reakcje, sprowadzające się do dążenia do bodźców korzystnych, a unikania bodźców niekorzystnych. Ośrodki położone w półkulach mózgowych pozwalają na znacznie dokładniejsze odróżnianie działających bodźców — ich nasilenia i umiejscowienia, a co za tym idzie, warunkują reakcje ruchowe ściśle dostosowane swym rodzajem i nasileniem do działającego bodźca. Jak wspomniano na wstępie, półkule mózgowe człowieka stanowią 90% masy mózgowia, którego średnia waga w warunkach normalnych wynosi około 1400 g. Porównując wagę mózgu różnych zwierząt zoba- czymy, że człowiek pod tym względem ustępuje jedynie ogromnym zwierzętom, takim jak słoń lub wieloryb. Ponieważ zwykło się przyjmować, że masa mózgu jest w pewnym stopniu wykładnikiem rozwoju czynności nerwowych, można by sobie wyobrazić, że wymienione dwa gatunki zwierząt przewyższają pod tym względem człowieka. Oczywiście, jak to dobrze wiemy, wcale tak nie jest. Większa waga mózgu słonia i wieloryba wynika z ogromnej masy ciała tych zwierząt, unerwienie jej bowiem wymaga olbrzymiej liczby włókien nerwowych. Owa ogromna liczba włókien nerwowych zbiegających się w mózgu tych wielkich zwierząt stanowi o jego masie. W rozwoju ewolucyjnym obok powiększania się masy mózgu powierzchnia jego ulega pofałdowaniu, znacznie się przez to zwiększając. W wyniku sfałdowania powierzchnia półkul mózgowych człowieka wynosi blisko 2 m2. W tym miejscu warto wspomnieć o utartym mniemaniu, jakoby stopień rozwoju umysłowego danego osobnika pozostawał w ścisłej zależności od masy jego mózgu. W myśl tych poglądów osobnicy obdarzeni wyjątkową sprawnością umysłową posiadaliby mózg o stosunkowo dużej wadze. Jak wykazały dokładne obserwacje, masa mózgu poniżej 1000 g z reguły wiąże się z wyraźnym upośledzeniem umysłowym. Z drugiej strony, wśród osobników z masą mózgu większą niż przeciętna spotyka się również upośledzonych umysłowo. Dotychczasowe obserwacje nie dają się ująć w ścisłe reguły, czego najlepszym przykładem mogą być znaczne wahania w wadze mózgu wybitnych przedstawicieli rodzaju ludzkiego. Mózg wielkiego męża stanu Cromwella ważył 2231 g, a więc ponad 800 g więcej niż przeciętnego człowieka w jego wieku. Natomiast Gambetta, również wybitny mąż stanu, miał mózg o wadze 1314 g, a więc mniejszy niż przeciętny normalny człowiek. Anatomicznie rzecz biorąc, półkule mózgowe stanowią jeden narząd, złożony z dwóch symetrycznych połów, połączonych ze sobą zespołami włókien nerwowych tworzących spoidła. Na powierzchni każdej półkuli występują liczne zagłębienia i wyniosłości tworzące charakterystyczny rysunek. Na przekroju poprzecznym już gołym okiem można dostrzec, że wierzchnią część półkul mózgowych stanowi substancja identyczna z substancją szarą rdzenia kręgowego. Ta powierzchowna warstwa, grubości 4,5—20 mm, nosi nazwę kory mózgowej. Jest ona skupiskiem różnorodnych komórek nerwowych, których liczba u człowieka wynosi około 14 miliardów. Badania nad rozmieszczeniem i budową komórek tworzących korę mózgową zapoczątkował w 1867 r. austriacki uczony Meynert, który zauważył, że komórki kory mózgowej układają się w charakterystyczne warstwy. Ten sam badacz wyróżnił w korze mózgowej dwie części różniące się od siebie rozwojowo. Pierwszą, która powstała stosunkowo wcześnie w rozwoju ewolucyjnym, nazwał korą pierwotną. Ponieważ jest ona związana z odbieraniem impulsów z receptora węchu, często nazywa się ją korą węchową. U wierząt stojących nisko w rozwoju ewolucyjnym stanowi ona przeważającą część kory mózgowej, podczas gdy u człowieka uległa znacznej redukcji ustępując na rzecz drugiej części — nowej kory mózgowej. Obserwacje Meynerta zostały rozszerzone i pogłębione przez wielu badaczy, jak Golgi, Cajal i inni, aż w końcu powstała odrębna gałąź wiedzy poświęcona budowie kory mózgowej — architektonice kory. Ostateczny kształt tej nauce nadali działający w pierwszej połowie naszego wieku Campbell, Vogt, Brodman, de Nó i Economo, którzy wy- kazali, że w zasadzie cała kora mózgowa składa sią z sześciu warstw komórek. Te sześć warstw grupuje się z kolei w dwie strefy różniące się od siebie budową i czynnością. Górna strefa zawiera komórki otrzymujące impulsy z obwodu, dolna natomiast — komórki wysyłające impulsy. Rozwój poszczególnych stref i warstw komórkowych jest w różnych odcinkach kory mózgowej różny i w związku z tym można wyodrębnić pięć głównych typów budowy kory mózgowej.