Wszystko, co zostanie tutaj powiedziane, stanowi zaledwie niewielki i podany w znacznym uproszczeniu fragment współczesnej wiedzy. Dane zawarte w tym rozdziale mają posłużyć Czytelnikowi za materiał i swego rodzaju przykład dla zorientowania się w niezwykłej złożoności zagadnienia. Nasze rozważania zaczniemy od względnie prostych, ale równocześnie podstawowych spraw częściowo znanych z lat szkolnej nauki. Naukowe podstawy badania czynności psychicznych u zwierząt i człowieka stworzyli Francuz Claude Bernard i Rosjanie Sieczenow oraz Pawłów. Pierwszy z nich stworzył podstawy fizjologii doświadczalnej, Zasadą ujemnego sprzężenia zwrotnego (leed back) najłatwiej wyjaśnić na przykładzie. Spadek poziomu Ca++ w osoczu krwi stanowi bodziec do wydzielania hormonu, który podnosi poziom tego jonu. Przywrócenie prawidłowego poziomu prowadzi do wstrzymania dalszego wydzielania hormonu, zapobiegając tym samym nadmiernemu wzrostowi poziomu Ca+. które z upływem czasu znalazły zastosowanie do badań układu nerwowego. Sieczenow jeszcze w ubiegłym stuleciu wysunął przypuszczenie, że czynności psychiczne podobnie jak wszystkie pozostałe czynności układu nerwowego mają u swej podstawy odruch. Badając zjawisko wydzielania śliny Pawłów zauważył, że proces ten jest odruchem, w którym bodźcem są czynniki* chemiczne zawarte w pokarmie. Pod ich wpływem receptory smakowe znajdujące się w śluzówce jamy ustnej wysyłają impulsy, które docierają do ośrodków położonych w pniu mózgu, a dalej są przekazywane ośrodkom wywołującym wydzielanie śliny. W opisanym procesie łatwo dostrzeżemy wszystkie cechy znanego już nam odruchu, z tą tylko różnicą, że efektorem zamiast mięśnia jest gruczoł ślinowy. Równocześnie z tą obserwacją Pawłów zauważył, że niejednokrotnie wydzielanie śliny zaczyna się znacznie wcześniej, zanim bodziec chemiczny zdążył zadziałać na receptory smakowe. Zjawisko to znane jest każdemu Czytelnikowi z własnego doświadczenia Rozumując logicznie musimy przyjąć, że pobudzenie ośrodka wzrokowego zostało przekazane ośrodkowi wydzielania śliny. Szukając odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób następuje przekazywanie impulsów z jednego ośrodka do drugiego, przekonano się, że w zasadzie każdy bodziec może wywołać każdą reakcję, a więc i wydzielanie śliny. Aby jednak takie zjawisko miało miejsce, musi zostać spełniony jeden warunek. Mianowicie, żeby dowolny bodziec zadziałał równocześnie z właściwym bodźcem, a ściślej rzecz biorąc, żeby go poprzedził. Aby w naszym przypadku widok pokarmu wywołał wydzielanie śliny, musi on poprzedzić bodźce chemiczne. Po spełnieniu tego warunku dotychczas obojętny bodziec, jakim jest widok pokarmu, stanie się bodźcem działającym. Na wstępie powiedzieliśmy, że wydzielanie śliny pod wpływem bodźca chemicznego ma wszelkie cechy odruchu. Podobnie ma się sprawa z wydzielaniem śliny pod wpływem jakiegokolwiek innego bodźca. Istnieje jednak pewna różnica między obu odruchami — pierwszy zachodzi zawsze, drugi zaś zależy od spełnienia omówionego warunku. Dlatego też pierwszy otrzymał nazwę odruchu bezwarunkowego, drugi zaś — odruchu warunkówego. Poznanie tego drugiego rodzaju odruchów stanowi pierw- szy krok na drodze poznania złożonych czynności układu nerwowego i leży u progu wielkiej tajemnicy, jaką jest psychika.