Dotychczas omawialiśmy wyłącznie udział i rolę układu nerwowego w czynności ruchowej. Organizm ludzki spełnia jednak wiele innych czynności, które jak to było niejednokrotnie podkreślane w poprzednich częściach książki, również znajdują się pod kontrolą układu nerwowego i są od niego uzależnione, a ściślej od wysyłanych przez niego impulsów. Spójrzmy na kilka przykładów wybranych z ogromnej liczby czynności organizmu ludzkiego, które niewątpliwie odbywają się przy udziale układu nerwowego. Jeśli skierujemy wzrok w stronę silnego źródła światła, otwory źrenic szybko ulegną zmniejszeniu. Jeśli natomiast przebywamy w oświetleniu niedostatecznym, otwory źrenic ulegają rozszerzeniu. Idąc szybko lub biegnąc dostrzegamy, że czynność serca ulega przyspieszeniu, a po krótkim odpoczynku powraca do normalnego rytmu. Skóra nasza ulega zaczerwienieniu przy wyższej, a zblednięciu przy niższej temperaturze otoczenia. We wszystkich przytoczonych przykładach zachodzi zmiana czynności tego lub innego narządu pod wpływem działania bodźca, jakim jest światło, temperatura lub zmiany biochemiczne towarzyszące pracy mięśniowej. Bodźce te są odbierane przez receptory i w postaci impulsów przekazywane do ośrodków- nerwowych, które z kolei wysyłają impulsy do odpowiednich narządów — tęczówki, serca, naczyń krwionośnych skóry. Pod wpływem tych impulsów odpowiednie narządy zmieniają swoją czynność, dostosowując ją do działającego bodźca. Jak widać, w powstaniu wymienionych czynności biorą udział receptory, ośrodki nerwowe oraz włókna nerwowe przewodzące impulsy. Wszystkie wymienione tutaj czynności mają na celu dostosowanie organizmu lub poszczególnych jego narządów do panującej w danej chwili sytuacji i odbywają się w zasadzie bez udziału naszej świadomości i woli. W związku z tym ta część układu nerwowego, która bierze udział w realizacji wspomnianych czynności, została nazwana układem autonomicznym. Inną dość powszechnie używaną nazwą jest — układ wegetatywny. Już na wstępie należy podkreślić, że powyższa nazwa, wprowadzona jeszcze w ubiegłym stuleciu, nie odpowiada rzeczywistej sytuacji i niesłusznie sugeruje pewną dwoistość układu nerwowego. Wprawdzie układ autonomiczny pośredniczy i kieruje szeregiem czynności odmiennych od opisanych poprzednio czynności ruchowych, ale stanowi nieodłączną część całego układu nerwowego. Ośrodki układu autonomicznego, położone w pniu mózgu i rdzeniu kręgowym, są podporządkowane ośrodkom korowym, które wpływają na niego i regulują jego czynność. Dla łatwiejszego zrozumienia budowy i czynności układu autonomicznego tradycyjnie omówimy go w osobnym rozdziale, ale w żadnym wypadku nie oznacza to, że jest on układem niezależnym, różniącym się w istotny sposób od tego, który poznaliśmy w poprzednich dwu rozdziałach. Czynność wywołana impulsami wysyłanymi przez ośrodki autonomiczne splata się w nierozerwalną całość z czynnościami zależnymi od impulsów wywołujących skurcze mięśni, a więc ruch. Wzajemny związek czynności układu autonomicznego i pozostałych ośrodków nerwowych najlepiej prześledzić na przykładzie zaczerpniętym z codziennego życia. Wyobraźmy sobie, że pod wpływem jakiegoś bodźca dochodzi do reakcji ruchowej w postaci szybkiego biegu. Czynność ta odbywa się dzięki licznym skurczom mięśni, co pociąga za sobą szereg zjawisk natury chemicznej. Kurcząc się, a więc wykonując pracę, mięśnie zużywają pewną ilość energii pochodzącej z reakcji chemicznych, w których zostaje rozłożona glikoza. Aby móc się kurczyć, mięśnie muszą stale otrzymywać glikozę docierającą do nich za pośrednictwem naczyń krwionośnych. Im silniej i dłużej kurczą się mięśnie, tym więcej zużywają glikozy. Oznacza to, że więcej krwi musi dopływać do mięśni kurczących się. Zwiększenie ilości krwi dopływającej do mięśni następuje wskutek rozszerzenia naczyń krwionośnych mięśni i zwiększenie w nich ilości krwi automatycznie pociąga za sobą zmniejszenie ilości krwi dopływającej w tym samym czasie do innych narządów. Co więcej, rozszerzenie naczyń spowodowałoby spadek ciśnienia krwi, które dla prawidłowej czynności całego organizmu musi pozostawać na pewnym, stosunkowo stałym poziomie. Spadkowi ciśnienia zapobiega równoczesny z rozszerzeniem naczyń mięśniowych skurcz naczyń doprowadzających krew do innych i w danej chwili nie pracujących narządów, np. przewodu pokarmowego. W ten sposób ilość krwi dopływającej do różnych narządów jest różna w zależności od tego, czy dany narząd wykonuje pracę, czy też nie. Ogólne ciśnienie krwi nie ulega większym zmianom, dzięki równoczesnemu skurczowi jednych i rozkurczowi innych naczyń. Kurczący się mięsień nie tylko potrzebuje większej ilości krwi i zawartej w niej glikozy, ale również szybszego jej przepływu. Rozkładając bowiem gli-kozę wytwarza on substancje odpadkowe, które nie tylko są zbędne, ale w nadmiernej ilości mogą wywierać szkodliwe działanie na jego komórki. Aby możliwie szybko usunąć te szkodliwe produkty przemiany materii z mięśnia, krew musi przepływać szybciej niż normalnie. Szybszy przepływ krwi odbywa się dzięki przyspieszeniu pracy serca, zawsze towarzyszącemu wzmożonej pracy mięśni. Jak widzimy z powyższego przykładu, czynność ruchowa pociągnęła za sobą szereg zmian w czynności naczyń krwionośnych i serca, a te ostatnie kierowane są przez układ autonomiczny. Wynika z tego, że nie można oddzielić od siebie czynności układu autonomicznego i pozostałych odcinków układu nerwowego.